Wieprzowina jest prawdopodobnie najbardziej kontrowersyjnym mięsem, jeśli nie jednym z najbardziej kontrowersyjnych produktów na świecie. Z jednej strony jest niezwykle popularna, stanowiąc ponad jedną trzecią globalnego spożycia mięsa. Z drugiej strony, około jedna trzecia ludzkości unika jedzenia wieprzowiny, często z powodów religijnych lub kulturowych. Aby zgłębić tę dychotomię, ważne jest zrozumienie jej historycznych korzeni oraz licznych teorii, które antropolodzy i teologowie proponowali na przestrzeni lat.

Początki tabu dotyczącego wieprzowiny w religiach abrahamowych

Pierwsze skodyfikowane wzmianki o tabu dotyczącym wieprzowiny w religiach abrahamowych pojawiają się w Torze, szczególnie w Księdze Kapłańskiej i Księdze Powtórzonego Prawa, spisanych w pierwszym tysiącleciu p.n.e. Teksty te stwierdzają, że wieprzowina jest nieczysta, ponieważ świnie mają rozdwojone kopyta (lub „rozdzielone pazury”), ale nie przeżuwają pokarmu.

Brak przeżuwania, złożonego procesu trawiennego obejmującego zwracanie pokarmu i wielokrotne żucie u niektórych zwierząt, takich jak krowy i owce, jest wyraźnym powodem, dla którego świnie są uważane za nieczyste. Jednak teksty te nie dostarczają jasnych wyjaśnień, dlaczego czynią je nieczystymi, pozostawiając pole do różnych interpretacji.

Wieprzowina i zdrowie: kontrowersyjna teoria

Popularna XIX-wieczna teoria sugerowała, że tabu otaczające wieprzowinę może być związane z problemami zdrowotnymi, szczególnie z włośnicą, chorobą pasożytniczą przenoszoną przez spożycie niedogotowanej wieprzowiny. Teoria ta została jednak podważona przez nowsze prace, zwłaszcza amerykańskiego antropologa Marvina Harrisa. W swojej książce z lat 80. „The Sacred Cow and the Abominable Pig” Harris argumentuje, że wszystkie zwierzęta domowe są potencjalnie niebezpieczne dla zdrowia ludzi, nie tylko świnie.

Nie ma solidnych dowodów na to, że włośnica była szczególnie rozpowszechniona w starożytnym Bliskim Wschodzie, ani na to, że starożytne populacje zdawały sobie z niej sprawę. Natomiast choroby takie jak wąglik, często kojarzone ze stadami bydła i owiec, były dobrze udokumentowane w starożytnych źródłach. Harris stwierdza zatem, że włośnica nie mogła być główną przyczyną tabu dotyczącego wieprzowiny.

Kwestia czystości i oszczędności

Jeden z najwcześniejszych konkretnych argumentów dotyczących nieczystości wieprzowiny pochodzi od średniowiecznego filozofa Majmonidesa, który służył sułtanowi Saladynowi w Egipcie. Majmonides opisał świnię jako zwierzę brudne, którego nawyki żywieniowe i zachowanie sprawiały, że ulice i domy były brudniejsze niż ścieki.

Świnie rzeczywiście zjadają niemal wszystko, w tym ludzkie odchody i ekskrementy, a także tarzają się w błocie, aby się ochłodzić, gdy nie ma cienia. Harris sugeruje jednak, że to nieokrzesane zachowanie nasiliło się wraz z narastającym wylesianiem i urbanizacją Bliskiego Wschodu w epoce żelaza. Pozbawione lasów, w których wcześniej żywiły się żołędziami i truflami, świnie zaczęły uciekać się do mniej higienicznych zachowań.

Utrata lasów doprowadziła do bezpośredniej konkurencji o pożywienie między ludźmi a świniami, ponieważ te ostatnie nie mogą paść się na trawie tak jak bydło i owce. W rezultacie hodowla świń stała się w tym regionie świata zarówno niehigieniczna, jak i nieopłacalna ekonomicznie.

Zastąpienie kurczaka

Według badania Richarda Reddinga z Uniwersytetu Michigan, opublikowanego w 2015 roku w czasopiśmie „Journal of Archaeological Research”, kurczak stopniowo zastępował wieprzowinę w diecie mieszkańców Bliskiego Wschodu. Redding argumentuje, że kurczaki, równie zdolne do przekształcania resztek jedzenia w białko jak świnie, oferowały szereg korzyści:

Oprócz mięsa produkują również jaja.
Są mniejsze, co pozwala na natychmiastowe i całkowite spożycie, co jest szczególnie cenione w gorącym klimacie.

Taka adaptacja miała pozwolić kurom na lepszą integrację z gęsto zaludnionymi przestrzeniami miejskimi Bliskiego Wschodu, eliminując tym samym potrzebę hodowli świń.

Tożsamość kulturowa i plemienność

Z biegiem czasu tabu dotyczące wieprzowiny stało się wyznacznikiem tożsamości kulturowej. Na przykład odkrycia archeologiczne pokazują, że nawet wśród Izraelitów spożywano wieprzowinę, szczególnie w królestwie północnym. Kodyfikacja tabu w Torze mogła zatem służyć odróżnieniu ludności południa, która unikała wieprzowiny, od ludności północy, która nadal ją spożywała.

Później rozszerzono prawa dietetyczne, aby zaznaczyć oddzielenie Izraelitów od Rzymian, a ostatecznie muzułmanów od europejskich krzyżowców, wzmacniając w ten sposób granice kulturowe i religijne.

Wniosek

Nie ulega wątpliwości, że tabu otaczające wieprzowinę jest złożone i wielowymiarowe, ma niejasne źródła i wiele konkurujących teorii. Pewne jest jednak, że tabu to wciąż istnieje i nadal odgrywa znaczącą rolę w definiowaniu tożsamości kulturowych i religijnych na całym świecie.

Skąd tak naprawdę wzięło się to tabu? Odpowiedź pozostaje tajemnicą. Wiemy jednak, że stało się ono silnym i jednoczącym symbolem dla wielu kultur. Niezależnie od tego, czy ktoś je wieprzowinę, czy nie, pozostaje ona fascynującym przedmiotem badań antropologicznych i historycznych.

Źródła:

Święta krowa i wstrętny świniak – Marvin Harris, 1987: Książka
Jak kurczak mógł zastąpić wieprzowinę w diecie starożytnych mieszkańców Bliskiego Wschodu – Richard Redding, 2015: Artykuł
Jedzenie wieprzowiny nadal było powszechne wśród starożytnych Izraelitów – 2015: Artykuł